Vise
Prezidenti Komisaun A, ne’ebé trata asuntu lei no poder lokal, Arão Noe,
informa katak, povu ne’ebé mak durante ne’e okupa rai Estadu durante tinan
barak ona, Estadu sei atribui titulu rai ba sira hodi sai na’in ba rai ne’ebé
mak sira okupa.
Maibé
ema ne’ebé mak fa’an rai Estadu, sei selu fali multa ba Estadu, no ema ne’ebé
hola rai ne’e, lei proteje.
Arão
Noe husi bankada CNRT ne’e afirma katak, lei rai ne’e, fó solusaun ba okupante
rai ka sasan ema seluk nian ka Estadu nian desde 1975 to’o 1998, no 1999 to’o
agora.
“Ida
ne’e katak, ema sira ne’ebé okupa rai to’o 1998 ba kotuk, nia iha rejime
espesial ida katak, kona ba uzu kapiaun especial, ka ba ema sira ne’ebé
uza tempu naruk ona, nia iha direitu atu hetan titulu ba rai, mesmu rai ne’ebé
nia okupa ne’e, Estadu nian, ou ema ne’e laiha rai, durante ne’e okupa hela ema
nia rai hodi halo tos, natar no halo uma iha rai ne’e nia laran to’o tempu
naruk, ida ne’e bele rekoñese ninian,”relata Arão Noe ba JN-Diário iha
Parlamentu Nasionál, Tersa (07/02).
Arão
Noe afirma, povu hotu iha direitu atu hetan rai pedasuk ida hodi hela, maibé
tenki haree kazu por kazu.
Arão
Noe dehan, kuandu okupa rai Estadu ka ema seluk nia rai, tenki iha provas
katak, ema ne’e okupa duni iha tempu naruk, hodi bele justifika atu Estadu bele
fó titulu rai ba ema ne’ebé okupa ne’e.
Maibé
Arão Noe dehan, ida ne’e nia klasifikasaun ne’e iha tolu mak hanesan, okupa iha
tempu naruk, tanba rai ne’e nia na’in iha surat ida arbora ka hak milik ou hak
pakai, entaun bainhira rai ne’e nia na’in mai fali, Estadu mak haree atu bele
atribui titulu rai ba nia.
Maibé
ba sira ne’ebé mak okupa ema seluk nia rai, ne’e mós bele hetan titulu, maibé
tenki haree kazu ne’e hodi bele define didi’ak, nia okupa rai ne’e tinan hira
ona.
“Haree
husi tempu ne’e mak bele fó titulu rai ba nia, no ema na’in ba rai ne’e mós,
sei la lakon, Estadu mak sei kompensa fali rai na’in ne’e, no depois ema ne’ebé
okupa rai ne’e selu neneik fali ba Estadu, to’o tempu ida mak Esadu atribui
titulu rai ne’e ba nia,” esplika Arão Noe.
Maibé
Arão Noe esplika, fatin sira ne’ebé protejidu ka Estadu nian, Estadu sei la fó
titulu ba kualker sidadaun ida.
“Hanesan
tasi, 50 metrus husi tasi ibun mai rai maran ne’e, Estadu mak kontrola, se mak
hakarak uza, tenki aluga husi Estadu, labele sai milik privadu. Hanesan mós 50
metrus husi mota ibun, labele sai milik privadu, ne’e Estadu mak kontrola
hotu,” relata Arão Noe.
Nia
esklarese, Estadu halo fatin sira hanesan ne’e sai fatin protejidu Estadu nian,
tanba kuandu udan bo’ot no dezastre naturais ruma, Estadu hadia de’it, tanba
rai ne’e Estadu nian kedas.
Nia
esklarese, ba rai ne’ebé fa’an tutan husi liman ba liman, maske rai ne’e la’os
sira nian, lei rai ne’e mós define klaru ona.
“Tuir
artigu 82 bazeia ba lei númeru 1/2003, kona ba rejime bens e moves
primeira parte hatete katak, jual beli rai husi tinan 1975 mai to’o agora, ne’e
konsidera mamuk ka la vale. Maibé númeru 2 husi lei ne’e mós hatete katak, ba
ema sira ne’ebé sosa ho boa fe katak, nia la hatene katak, rai ne’e António
nian, maibé nia hatene de’it katak, nia presiza rai para halo uma. Entaun ema
ida fa’an ne’e hatete ba ema ida atu hola ne’e katak, rai ne’e ha’u nian, ha’u
fa’an ba o ho folin hanesan ne’e. entaun ema ne’ebé rai ho kondisaun boa fe
ne’e, lei proteje nia, tanba nia presiza duni rai atu halo uma hodi hela,”
dehan Arão Noe.
Maibé
Arão Noe afirma, se ema ida hola rai ne’e hatene hela katak, rai ne’e la’os ema
ida fa’a ne’e ninian, nia ba obriga atu sosa rai ne’e, ida ne’e lei la proteze.
“Lei
ne’e hatete katak, se mak fa’an la’os sasan Estadu nian, entaun nia tenki selu
fali ba Estadu, no ema ne’ebé mak hola, nia iha direitu ba rai ne’e para ema
ne’e labele lakon,” relata Arão Noe.
Kona
ba ema okupa rai tinan barak ona, maibé derepenti ema ida mosu mai lori
sertifikadu rai tempu Portugues nian no tempu Republika Indonesia (RI) nian
hodi rekere katak, rai ne’e ninian, Arão Noe dehan, problemas hotu kona ba rai
nian, lei ne’e define ona.
“Ita
tenki haree kazu por kazu. Ezemplu, rai ne’e ema uza kleur ona, mas iha momentu
ne’eba nia husu lisensa atu halo saida, hak milik ka hak pakai. Se hak milik
ema ne’e nia direitu iha. Mas tenki haree lai sertifikadu ne’e, labele mai
hatudu hanesan ne’e, ita dehan ne’e vale ona. Tanba iha revogasaun barak tiha
ona ne’ebé mak Portugues halo, balu uza hela dokumentus iha 1920, hodi klaim
fali rai sira ne’ebé agora iha, ida ne’e tenki haree tan lai, sertifikadu ne’e
sei válidu ka la’e? tanba Portugues sira halo tiha ona revogasaun ba artigu
balu kona ba ida ne’e,”dehan Arão Noe.
Nia
kontinua esplika, kuandu sertifikadu ne’e los katak nia rai duni, Estadu tenki
atribui duni titulu rai ba sira, maibe rai sorin ne’ebé mak ema okupa ona ne’e,
Estadu mak sei fó indeminizasaun ba rai na’in ne’e, no rai ne’ebé ema okupa
ne’e, Estadu foti hodi fó fali ba ema ne’ebé okupa ne’e, no ema ne’ebé okupa
ona rai ne’e, selu fali ba Estadu, to’o tempu ida Estadu fó fali titulu rai ba
nia.
Alen
de ne’e, deputadu Virgilio Hornai husi bankada Partidu Demokratiku mós dehan,
problema rai ne’e, rezulta problema sosial. Problema sosial ne’e, rezulta mós
ba ema nia vida, tanba problema entre entidades ida ho seluk tanba rai.
“Ha’u
hanoin lei ida ne’e mós iha ninia substansia, no akomoda ona iha parte
direitus, liu-liu iha igualdade direitus, tanba iha ona rekoñesmentu ida entre
feto no mane, atu iha direitus ba bens e moves,”relata Virgilio.
Nune’e
mós deputadu Osorio Florindo husi bankada FRETILIN dehan, lei rai ne’e, sei la
resolve problema 100%, maibé bele resolve duni problema kona ba rai ninian.
“Ita
sei iha prosesu diskusaun atu integra didi’ak problema sira ne’e, atu ita bele
rezolve povu nian problema. Ha’u nian problema mak ne’e, uluk iha tempu
Indonesia, forsa Indonesia sira obriga povu tenki muda husi fatin ida ba fatin
seluk. Povu sira ne’e muda ba rai Estadu laiha problema, tanba Estadu bele
regulariza, maibé muda ba ema nian rai kultura ka tradisionál to’o agora la sai
ne’e, ita uza ba lei ne’e halo nusa,”katak Osorio Florindo.cos
Jornal
Nacional Diário
Sem comentários:
Enviar um comentário